Zamek w Malborku

---

Stan badań

„Ponad dwieście lat temu, w roku 1794, Friedrich Gilly (1772-1800) zaprezentował szereg rysunków w 1795 roku na berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych, na których uwiecznił zamek w Malborku. To wydarzenie zapoczątkowało badania nad Pałacem Wielkich Mistrzów. Dzięki wielu rysunkom, szersza publiczność miała dostęp do tych dzieł w latach 1799–1803 dzięki dużej publikacji w technice akwatinty autorstwa Friedricha Fricka (1774–1850). Równocześnie ukazało się pierwsze historyczne opracowanie dotyczące dziejów Malborka autorstwa Konrada Levezow (1770–1835), które pozwoliło dostrzec historyczne i architektoniczne znaczenie zamku, co uratowało go przed zniszczeniem.

W 1817 roku, druga generacja badaczy rozpoczęła tzw. okres romantycznej restauracji, kierowany przez Theodora von Schön (1773–1856). To był pierwszy moment, w którym zaczęto przeprowadzać prace źródłowe oraz szczegółowe badania nad strukturą architektoniczną zamku. W tym czasie powstała pierwsza monografia dotycząca zamku, której autorem był Johann Büsching (1783–1829), a także szczegółowe opracowanie historii Malborka przygotowane przez Johannesa Voigta (1786–1863).

W drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem prac Ferdinanda von Quasta (1807–1877), analiza struktury architektonicznej została pogłębiona. Quast zidentyfikował dwie główne fazy budowy zamku: pierwszą datującą się na lata 30. XIV wieku, kiedy to powstała mniejsza budowla, oraz imponującą rozbudowę za czasów Winricha von Kniprode. Dalsze badania trwały aż do II wojny światowej i były prowadzone pod okiem Conrada Steinbrechta, Bernharda Schmida oraz Karla-Heinza Clasena (1893-1979).

Po 1945 roku, historia oraz dalsze użytkowanie Pałacu Wielkich Mistrzów wzbudziły zainteresowanie polskich naukowców. Pierwsze studia na ten temat, przygotowane w 1963 roku przez Antoniego Kąsinowskiego i Hannę Domańską, nie zostały jednak opublikowane. W czasie restauracji pod koniec XX wieku, Kazimierz Pospieszny i Bernard Jesionowski przeanalizowali historię budowlaną pałacu oraz opublikowali kilka doniesień dotyczących jego wzorców. Na początku XXI wieku Sławomir Jóźwiak oraz Janusz Trupinda przeprowadzili dalsze badania źródłowe, które wzbogaciły wiedzę na temat funkcji tego monumentalnego pałacu.

Historia

Początki budowy – zamek komturski

Prace nad budową rozpoczęły się w 1278 roku, kiedy to zainicjowano wycinkę lasów oraz zbieranie materiałów budowlanych takich jak cegły, drewno oraz kamień na fundamenty. W monografii historycznej możemy zidentyfikować pierwsze etapy budowy zamku datowane na rok 1280, a dokładniej na okres przenoszenia konwentu z Zantyru. W tym czasie powstała warownia, która stała się zamkiem komturskim.

Do roku 1300 wybudowano obwodowy mur, a także nieprzesklepione północne skrzydło, w którym zaaranżowano znaczące pomieszczenia, takie jak kaplica, kapitularz oraz dormitoria. W kolejnych latach częściowo zrealizowano również wznoszenie skrzydła zachodniego, w którym izbowo usytuowano komnatę komtura oraz refektarz. Południową i wschodnią część zamku uzupełniały drewniane budynki, w których mieściły się magazyny, warsztaty oraz stajnie. Równocześnie zaczęto aplikować struktury przedzamcza od strony północnej, co obecnie widać w obszarze znanym jako Zamek Średni.

Powyższe działania zyskały na znaczeniu poprzez budowę wysuniętej na południowy zachód wieży obronnej, zwanej gdaniskiem, która pełniła nie tylko funkcje sanitarno-obronne, ale także miała kluczowe znaczenie jako punkt obserwacyjny dla rozwijającego się równolegle miasta Malborka.

Również w przeciwnym narożniku wybudowano drugą wieżę zwaną „kleszą”, która pierwotnie miała znaczenie obronne, ale z czasem straciła na ważności. Całość tej monumentalnej konstrukcji otoczona została murami i fosą, co znacząco wzmacniało jej defensywne właściwości.

Rezydencja wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego (1309–1457)

W 1309 roku zapadła istotna decyzja o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, co przekształciło miasto w stolicę Państwa Zakonnego. Związek z mistrzem przyciągnął znaczną liczbę braci zakonnych, co z kolei zobowiązało do przekształcenia i rozbudowy istniejącego kompleksu budynków. W Zamku Wysokim powstały rozległe dormitoria, a także pomieszczenia dla kapitularza i refektarza konwentu.

Efektem tego był znaczny rozwój kościoła zamkowego pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny – dobudowano do niego kaplicę św. Anny, przeznaczoną jako miejsce pochówku wielkich mistrzów. W oknie prezbiterium umieszczono w 1340 roku przepiękną ośmiometrową figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonaną z kamienia sztucznego i pokrytą mozaiką z Wenecji, która niestety zniszczała w 1945 roku.

Około 1320 roku powstała również Złota Brama w kaplicy zamkowej. Na przedzamczu (Zamku Średnim) wybudowano nową rezydencję wielkich mistrzów do marca 1333 roku. Po gruntownej rozbudowie w latach 1380–1396 powstał tu gmach z reprezentacyjnymi pomieszczeniami, a jego architektura wzorująca się na gotyku, od strony Nogatu, należy do najwybitniejszych osiągnięć tej epoki. W 1410 roku zamek stał się celem oblężenia przez wojska polsko-litewskie dowodzone przez króla Władysława Jagiełłę po bitwie grunwaldzkiej.

Przytoczone wydarzenia historyczne z kronik przypominają, iż latem 1411 roku, w czasie oblężenia, zdrajca wywiesił czerwoną flagę, co miało oznaczać dla oblegających sygnał do ataku. Przypadkowo niecelnie odpalona armata prześlizgnęła się o sześć centymetrów od filara, co zapisało się w historii zamku.

Efektem walk były zniszczenia – konkretnie baszta Wróbla oraz części zamku Średniego. Pomiędzy latami 1411 a 1414 zbudowano drugą linię obrony znaną jako Wał Plauena, a w 1418 roku wybudowano Bramę Nową. Na początku lat 50. XV wieku zamek był wielokrotnie atakowany przez polskie rycerstwo oraz Związek Pruski.

Rezydencja królów Polski (1457–1772)

W ciągu trwania wojny trzynastoletniej, dzięki działaniom Andrzeja Tęczyńskiego, zamek w 1457 roku przeszedł na własność Kazimierza Jagiellończyka, króla Polski, za kwotę 190 tysięcy florenów. Było to wydarzenie istotne, relacjonowane przez czeskiego dowódcę Ulryka Czerwonkę, który przekazał zamek w zastaw z powodu zaległego żołdu. Król uroczyście wjechał na zamek 7 czerwca 1457 roku, co uczyniło go jedną z królewskich rezydencji do 1772 roku.

Zamek Wysoki pełnił wówczas rolę magazynu, a Wielki Refektarz stanowił lokalizację królewskich przyjęć. Królewskie komnaty znajdowały się w Pałacu Wielkich Mistrzów, gdzie udzielano audiencji. Od strony dziedzińca umiejscowione były kwatery królewskie, a na Zamku Średnim główne urzędy miały swoje siedziby; starosta zajmował skrzydło północne, a podskarbi ziem pruskich zajmował skrzydło wschodnie. Po utworzeniu odpowiednich ról, gubernatora zamku zastąpiły mianowane przez króla osoby.

W dniu 25 kwietnia 1476 roku w Zamku odbył się historyczny zjazd, w którym uczestniczył król Kazimierz Jagiellończyk oraz święty Kazimierz. Z upływem czasu w drugiej połowie XVI wieku wieża uzyskała zegar oraz renesansowy hełm.

W 1568 roku król Zygmunt August ustanowił Komisję Morską, której biura ulokowane były w skrzydle wschodnim Zamku Średniego. Na przedzamczu funkcjonowały królewskie mennice, gdzie w latach 1584-1585 oraz 1592-1601 bito szelągi, złote dukaty i portugały. W 1587 roku zamek uroczyście odwiedził nowy król, Zygmunt III Waza, a w latach 1592–1593 dokonano gruntownej przebudowy Zimowego Refektarza.

Mimo prób obrony w 1626 roku wojska szwedzkie, dowodzone przez Gustawa Adolfa, zaatakowały zamek; polskim obrońcom dowodził Wojciech Pęczławski. Po miesiącu walki złożyli oni honorową kapitulację, a Szwedzi przejęli zamek, tworząc 11 ziemnych bastionów w ciągu dwóch lat. Po walkach w 1629 roku fortyfikacje zostały dodatkowo rozbudowane.

W wyniku działań militarnych i pożaru, zamek wymagał wielu renowacji, które wykonywano w latach 1647-1649, co wprowadziło nowe fortyfikacje i rozbudowy przystosowujące do obrony.

W 1652 roku król Jan Kazimierz przekazał jezuitom pomieszczenia na swojej byłej siedzibie. Zamek stał się centrum kultury i nauki, co rozwinęło jego obecność. W 1656 roku, podczas potopu szwedzkiego, zamek został oblężony i po raz kolejny stracił na znaczeniu, przechodząc przez szereg zniszczeń.

Dewastacja (1772–1816)

Po przejęciu zamku przez Prusaków w 1774 roku zaczęto szeroką przebudowę, co prowadziło do znaczącego zniszczenia gotyckiej architektury. Wyburzone zostały sklepienia, a nowe aranżacje uniemożliwiały pełne odzwierciedlenie pierwotnych form. Zmiany zahamowały szybki rozwój architektury i przekształciły zamek w koszary z przeznaczeniem na magazyny wojskowe, co wiązało się z dalszą degradacją.

Na zlecenie Fryderyka Wilhelma III przebudowano w latach 1801-1804 wnętrza, co uczyniło usunięcie średniowiecznych konstrukcji oraz ich zastąpienie drewnianymi stropami. Wydarzenia z II wojny światowej przyniosły dodatkowe zniszczenia, a zamek został przekształcony w szpital dla francuskich żołnierzy.

Rekonstrukcja (1817–1939)

Rewitalizacja zamku rozpoczęła się w 1817 roku, kiedy to poczynione zostały pierwsze prace nad wschodnią elewacją Pałacu Wielkich Mistrzów oraz nadbudowa nad kaplicą św. Katarzyny. W Twoim zasięgu są przebudowane narożne wieżyczki na Pałacu. Pomiędzy 1825 a 1826 rokiem przywrócono pierwotną formę wielu elementów architektonicznych. Pomimo że na zamku Wysokim nie prowadzono znaczących prac, w 1842 roku na wieży powstało neogotyckie zwieńczenie.

Wielu architektów wykonujących prace rekonstrukcyjne spotkało się z krytyką, ze względu na romantyczno-fantazyjny charakter przyszłych projektów. Po 1850 roku znaczne section tej średniowiecznej architektury zostało zniszczonych podczas militaryzacji zamku przez pruską armię. Prace rekonstrukcyjne były kontynuowane w XX wieku i ściśle związane z rozwojem turystyki oraz właściwej ochrony zabytków.

Wszystkie działania prowadzone przez architektów przyniosły wymierne efekty w okresie, w którym w Malborku trwały liczne prace budowlane, w tym zrekonstruowano wiele dzieł sztuki gotyckiej, tworząc przestrzeń na nowo.

Odbudowa po 1945 roku

Zarządzenie zamku nadzorowane przez Wojsko Polskie od 7 sierpnia 1945 roku bardzo szybko doprowadziło do utworzenia Oddziału Muzeum Wojska Polskiego nr 1. Od 1950 roku administrowanie sekcją zamku przejęto przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Niestety w latach pięćdziesiątych pojawiły się plany rozbiórki zniszczonych fragmentów zamku z powodu jego stanu technicznego.

Ostatecznie podjęto decyzję o odbudowie, która trwała przez wiele lat, przywracając zamek do jego pierwotnego kształtu z okresu średniowiecza. Kluczowym wsparciem w tym przedsięwzięciu były dwa najstarsze znane obrazy zamku, jeden z ok. 1480 roku oraz drugi z 1536 roku. W 1961 roku zamek stał się siedzibą nowego Muzeum Zamkowego.

Dalsza działalność w zakresie odbudowy i konserwacji trwała mnożącym się przez kilkanaście lat, co pozwoliło na ustabilizowanie standardów ochrony kulturowej i architektonicznej. Już w latach 1962-1966 zrealizowano dachy nad północnym i zachodnim skrzydłem, a także podjęto krok w kierunku renowacji kaplicy św. Anny i wielu innych fragmentów zamku.

Wśród ostatnich działań na zamku, które miały na celu zachowanie tego obiektu dla przyszłych pokoleń, w 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, co stanowi znak najwyższego uznania dla jego historycznego i kulturowego znaczenia. Obecnie, zamek co roku gości wielu turystów, którzy mają szansę podziwiać jego wspaniałą architekturę i bogatą historię.

Poszczególne części zamku

Obiekt, o którym mowa, składa się z trzech podstawowych segmentów: Zamek Wysoki, Zamek Średni oraz Zamek Niski, znany również pod nazwą przedzamcze.

Zamek Wysoki (siedziba konwentu)

W skład Zamku Wysokiego wchodzi Kościół pw. Najświętszej Marii Panny, który od początku powstania zamku, w końcu XIII wieku, pełnił funkcję kaplicy zamkowej. W 1309 roku, po przeniesieniu stolicy zakonu do Malborka, świątynia została znacznie powiększona o wielobocznie zamknięte prezbiterium. Prace nad jego zakończeniem miały miejsce w 1344 roku.

Podczas tej przebudowy, w centralnej części prezbiterium umieszczono ogromną figurę Madonny z Dzieciątkiem, sięgającą około 8 metrów wysokości, która z biegiem lat została pokryta misterną mozaiką z Wenecji. Niestety, figura uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej, jednak została odbudowana w 2016 roku. Wnętrze kościoła charakteryzuje się bogato zdobionym portalem, zwanym Złotą Bramą, który przetrwał od czasów średniowiecza.

Nad kaplicą znajdują się rzeźby przedstawiające Panie Mądre i Głupie, a całość wieńczy wizerunek Króla Piekieł oraz Króla Niebios – Chrystusa. Kościół przeszedł poważne zniszczenia w 1945 roku, zaś jego renowacja zakończyła się w 2016 roku.

Do innych istotnych elementów tej części zamku należą Kaplica św. Anny, będąca miejscem spoczynku jedenastu Wielkich Mistrzów, oraz Kapitularz, służący jako sala narad urzędników Zakonu. W atrakcyjnej formie zachowały się również fragmenty kuchni konwentu oraz refektarza.

Co ciekawe, cela „Witold” funkcjonowała jako więzienie dla szczególnych jeńców. Wieża Gdanisko, która pierwotnie służyła jako toaleta, była zaprojektowana w taki sposób, aby nieczystości spadły do fosy. Z kolei Wieża Klesza oraz inne elementy, takie jak Wieża Dietricha, pokazują różnorodność architekturę zamku.

Zamek Średni (rezydencja Wielkiego Mistrza)

Zamek Średni to miejsce, w którym znajdował się Pałac Wielkich Mistrzów, którego budowę rozpoczęto około 1380 roku. W ramach tego kompleksu wyróżniają się Letni Refektarz, znany ze swojej pięknej gotyckiej architektury, oraz Zimowy Refektarz, w którym można zobaczyć barokowy kominek i herbowy kartusz królów polskich.

W skład tej części wchodzi również prywatna kaplica, która pomimo zmian w architekturze, zachowała swoje znaczenie poprzez przechowywanie relikwii.

Wysoka Sień zaskakuje unikalnym zastosowaniem filarów, które zastąpiły pełne ściany, natomiast Mieszkanie Wielkiego Mistrza składa się z kilku funkcjonalnych pomieszczeń, łącznie z prywatną kaplicą. Niezwykła atmosfera panuje także w Wielkim Refektarzu, który był miejscem licznych wydarzeń zakonnysiadasz.

Zamek Niski (Przedzamcze) i fortyfikacje zewnętrzne

Na zamku Niskim, należącym do przedzamcza, zbudowano Kaplicę św. Wawrzyńca, z której część konstrukcji pochodzi z roku 1358. W obszarze fortyfikacji można zauważyć interesujące elementy, takie jak Brama Północna oraz Baszta Zegarowa, która funkcjonowała od 1401 roku.

Baszta Kęsa oraz inne pozostałe mury zamku pokazują, jak ważna była ta forteca dla krzyżackiej obrony. Kolejno odwiedzając zamek, możemy napotkać Bramę Główną, której bogata historia ujawnia tajemnice z niejednej epoki.

Wszystkie te elementy tworzą złożony układ architektury, który ma swoje źródła w średniowieczu, a współczesne renowacje pozwalają szanować tę cenną dziedzictwo kulturowe.

Numizmatyka

W roku 2002 Narodowy Bank Polski wyemitował monety, które upamiętniają wyjątkowy zamek w Malborku. Wśród nich znalazła się moneta o nominale 20 zł, wykonana z srebra oraz ceramiki, która trafiła do obiegu w nakładzie 51 000 sztuk.

Dodatkowo, wprowadzono również monetę o nominale 2 zł, wykonaną ze stopu zwanym Nordic Gold, której wydano 680 000 sztuk.

---

Oceń: Zamek w Malborku

---